Volkanik sahalarda meydana gelen ve diğer yeryüzü şekillerindenbelirgin olarak ayrılan yer şekilleri vardır.Yer altında bulunan kızgın magma yerkabuğunun kırıklı yerlerinden yeryüzüne çıkar.Bu çıkışta yalnızca lavlar yüzeye çıkabildiği gibi , toz ,kül, su buharı ve küçük kayaçlar da yüzeye çıkabilmektedir.Yerkabuğuna yaklaşıp yüzeye çıkamayan ve burada soğuyarak katılaşan lavlar derinlik volkanizmasını meydana getirir.
Volkanik faliyetler 3 şekilde meydana gelir:
- Levha sınırında
- Dalma batma zonlarında
- Kara içlerinde fay kırıklarında meydana gelir
Volkan Konileri
Volkanik sahalarda volkanların çıkarmış oldukları lavlar, volkan külleri, volkan kumları gibi maddelerin üst üste yığılmaları sonucunda oluşan ve şekilleri koniyi veya ters huniyi andıran şekillerdir.
Konilerde volkanik malzemenin yeryüzüne çıktığı kısımlarda krater, kraterin altında derinlere doğru inen ve lavların geçtiği volkan bacası gibi bölümler yer almaktadır.
İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerimizde çok tipik volkan konileri bulunmaktadır.Bunların bazıları Büyük ve Küçük Ağrı, Erciyes, Süphan, Karadağ, ve Hasandağı'dır.
 |
| HASANDAĞI |
Volkan konilerinin üst kısmında kenarları dik ortası çukur olan ve volkanik malzemenin yeryüzüne çıktığı bölümlerdir.Volkan konileri ters huniyi andırıken ,kraterler huni biçimlidir.
Geniş volkan konilerinin içerisinde daha küçük yeni bir volkan konisi meydana gelerek iç içe volkan konileri oluşabilmektedir.Konilerin bazılarının tabanlarında sular birikerek göller meydana gelebilmektedir.Böyle göller 'krater gölü'olarak isimlendirilir.
Kalderalar
Kraterlerin sonradan meydana gelen çökmeler yada patlamalar sonucu genişlemesi ile oluşmuş çukurlardır.Kraterlerin çapları 2 km. yi pek geçmezken , kalderaların çapları genellikle 25 km.yi bulmaktadır.
Nemrut kalderası(Türkiye) en geniş çapı 10 km. , Aso-san(Japonya) kalderası genişliği 25 km. , Nemrut kalderası(Türkiye) genişliği 10 km.
 |
| Nemrut Kalderası |
Maarlar
Volkanik arazilerde gazların yüzeye yaptıkları basınç sonucu meydana gelen patlamalarla oluşmuş büyük çukurlardır.Şekilleri genellikle elips vaya daireye benzer.Maarları kraterlerden ayıran en önemli fark, içlerinden lav akışının gerçekleşmemiş olmasıdır.
Ülkemizde Nevşehir yakınlarındaki Acıgöl , Karapınar yakınlarında bulunan Acıgöl ve Meke Tuzlası maarlara örnek verilebilir.Almanya, Fransa, İtalya gibi Avrupa ülkeleri ile Japonya ve Meksika'da da maarlara sıkça rastlanır.
Diatremalar
Maarlara göre daha küçük patlama kraterleridir.
Mısır'da Kosta Rika'da, yurdumuzda Krapınar çevrelerinde diatremalar bulunmaktadır.
Peribacaları
Peribacaları , kalın ve eğimli tüf tabakalarının yüzey suları tarafından aşındırılması ile oluşmuş ilginç yeryüzü şekilleridir.Sel sularının dik yamaçlarda kendine yol bulması, sert kayaların çatlamasına ve kopmasına neden olmuştur. Alt kısımlarda bulunan ve daha kolay aşınan malzemenin derin bir şekilde oyulması ile yamaç gerilemiş, böylece üsy kısımlarda yer alan şapka ile aşınmadan korunan konik biçimli gövdeler ortaya çıkmıştır.Bu durum, peri bacalarının oluşumunda, rüzgar etkisinden çok yagmur sularının yüzeydeki akışının daha önemli oldugunu ortaya koymaktadır. Yağmur sularının bu denli etkili ve güçlü yüzey akıntısı olarak gelismesine ise en önemli etken bitki örtüsünün azlıgı ve tüflerin geçirimsiz olmasıdır
Yastık Lavlar(Pillow Lavas)
Denizaltında meydana gelen volkanizma sırasında yerkabuğu üzerine çıkan lavlar, su ile temas ettiklerinde bünyelerine su alıp şekil değiştirerek katılaşırlar.Katılaştıklarında şekilleri yastığı andırdığından yastık lav olarak isimlendirilmişlerdir.
Dayklar
Yerkabuğuna doğru sokulan magma yerin çatlaklarındaki dar boşluklara dolarak yüzlerce bazen binlerce metre uzunluğa ulaşarak buralarda katılaşırlar.Üstte bulunan tabakalrın daha sonra aşınmasına bağlı olarak bu katılaşan yer altı volkanizma şekilleri yeryüzüne çıkarlar.Bu şekillere dayk adı verilir.
Neckler
Volkan bacaları lav çıkışından sonra ,bacada kalan lavların katılaşması ile tıkanırlar.Sonraki bir faliyet sırasında bu tıkaçların bazıları ortadan kalkabilirler.Volkan bacalarını tıkayan ve sonradan aşınmalarla ortaya çıkan dikey sütun şekilli çıkıntılara Neck veya tıkaç denilmektedir.
Barrankolar
Sel suları volkanın yamaçlarında yan yana çok sayıda küçük vadiler oluştururlar.'V' şeklinde genişliği ve derinliği az olan bu vadiciklere Barranko adı verilmektedir.
KURAK VE YARI KURAK BÖLGELER TOPOGRAFYASINA AİT ŞEKİLLER
Kurak sahalarda ortamdaki nemin az ve günlük sıcaklık farklarının fazla olması kayaçlar arasında genleşmeye neden olduğundan bu şartlar fiziksel çözülmeyi hızlandırır.Rüzgarların , tozları ve kumları başka yerlere taşımaları ile deflasyon aktivitesi meydana gelir.Rüzgarlar tarafından kayaçların cilalanma, çizilme ve oyulma işlemine de korrazyon denilir.
A.RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU AŞININ ŞEKİLLERİ
Yardanglar
Kurak bölgelerde rüzgarın aşındırmasına bağlı olarak oluşan şekillerdir.Hakim rüzgar yönü, doğrultunun uzanışını belirler.Oyukların yükseltisi birkaç cm.ile birkaç metre arasında değişmektedir.
Şahitkayalar
Üst kısmı dirençli kayalarla kaplı arazilerde rüzgarlar tarafından üst tabakaların ve zeminin işlenmesiyle meydana gelmiş bir kaya şeklidir.Üst kısımlarında şapkaya benzeyen kısımlar yer alır.
Blok halinde uzanan kayalar üzerinde çözünme ile parçalanarak gevşemiş kısımların rüzgarlar tarafından sökülerek kayadan uzaklaştırılması ile oluşur. Kayalar üzerinde çeşitli büyüklüklerde boşluklar oluşur.
Façetalı Çakıllar
Kurak bölgelerde kuvars gibi sert kayaçların sert rüzgarlar ve kum fırtınaları tarafından sürüklenmesi sonucu yüzeylerinde cillanmalar ve rüzgarların esiş yönüne doğru dışbükey bir oyulma (façeta) meydana gelir.
Hamadalar(Çöl kaldırımı)
Çöl sahalarında rüzgarın neden olduğu deflasyon sonucunda, toz ve ince kumların rüzgarlar tarafından süpürülerek başka yerlere taşınması ve taşınamayan iri unsurların tabanda ortaya çıkmasıyla oluşan ve kaldırımları andıran şekillere çöl kaldırımı denir.
Badlands(Kırgı Bayırlar)
Yarı kurak iklim bölgelerinde kumlu, killi, marnlı tabakalardan oluşan arazilerde eğimi fazla olan yüzeylerin yağmurların etkisi ile parçalanması, birbirini takip eden keskin sırtların oluşması ile meydana gelen topografya şekillerine denilir.
B.RÜZGARLARIN OLUŞTURDUĞU BİRİKİM ŞEKİLLERİ
Kumullar
Kumların rüzgarlar tarafından gelişigüzel bir şekilde biriktirilmesi sonucunda oluşan şekiller ve yığınlardır.İnce bir şekilde ardalanmış kum yığınlarına denilir.Kurak bölgelerin her kesiminde özellikle Büyük Sahra çölünde görülmektedirler.
Barkanlar
Kumların bol olduğu çöl bölgelerinde rüzgarların esiş yönü doğrultusunda kumların yığılmasıyla oluşan yarım ay şeklindeki kum yığınlarına denilir.
Parabolik Kumullar
U şeklindeki kumullardır. Barkanlara benzerler fakat onlardan farklı olarak, içbükey yamaçları hakim rüzgara bakar. Ayrıca bu yamaç barkanlarda olduğu kadar dik değildir.Parabolik kumulların daha uzun kollu olanlarına firkete kumulu adı verilir. Parabolik kumulların oluşumlarında önce bir deflasyon çukuru meydana gelir. Bu çukurdan havalanan kumulların onun çevresinde yığılmalarıyla da parobolik kumullar oluşur.
Seyfler
Uzunlamasına boyuna kumul sıralarıdır.
Lünetler
Avustralya'da kurak sahalarda görülen hilale benzeyen birikim şekillerine denilir.
Lösler
Kurak bölgelerde ve çöllerde rüzgarların taşıyıp oluşturduğu topraklardır.Bunlar özellikle buzul devrinde glasiyelerin gerilemesinden sonra buzların erimesiyle beslenen çok büyük nehirlerin taşıdığı ve biriktiği materyalin rüzgârla taşınmasından ve biriktirilmesinden oluşmuşlardır.
Lösler büyük oranda silt içerirler.Renkleri grimsi sarı veya kahverengimsi sarıdır.İçinde bulunan büyük parçacıklar genellikle ayrışmamıştır.En fazla kuvars içermekle beraber fazla miktarda feldispat, mika, hornblent ve ojit gibi minerallerle de rastlanır.Lös yatakları Amerika'da Missippi ve Missouri vadileri'nde, Almanya'da Ren Vadisi'nde, Polonya'da, Macaristan'da, Romanya'da, Güney Rusya'da ve Çin'de geniş alanları kaplar.
Lös yataklarının en önemli özelliklerinden biri de bunların erozyonla aşınması sonucunda derin sel oyukları ve dik duvarların oluşmasıdır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder